Cezasız kalan cinayetler: Gazeteci katillerinin ezici çoğunluğu ceza almıyor

Jennifer Dunham/CPJ Yardımcı Yayın Yönetmeni

CPJ’in 2022 Küresel Cezasızlık Endeksi bulgularına göre son 10 yıl içinde gerçekleşen gazeteci cinayetlerinin %80’e yakınında hiç kimse ceza almadı ve devletler bu sorunu çözmek için pek niyetli değiller. 

Yayın tarihi 1 Kasım 2022

Global Cezasızlık Endeksi | Metodoloji 

Gazeteci katillerinin ezici çoğunluğunun cezalandırılmadığı CPJ’in 2022 Küresel Cezasızlık Endeksi bulgularıyla belgelendi. Geçen 10 yıl içerisinde mesleki faaliyetlerine misilleme olarak öldürülen 263 gazeteci cinayetinden %80’e yakınında katiller hiçbir ceza almadılar.

Somali bu endekste en kötü durumdaki ülke olma özelliğini sekiz yıldır aralıksız sürdürüyor. Suriye, Güney Sudan, Afganistan ve Irak bu sıralamayla onu izleyerek 1 Eylül 2012 – 31 Ağustos 2022 arasındaki dönemi inceleyen endeksin ilk beş sırasında yer alıyorlar. Savaş, siyasi istikrarsızlık ve hukukun üstünlüğünü sağlamada yetersizlik gibi sorunların endekste birçok kez yer almış bu ülkelerdeki köklü geçmişi yerleşik cezasızlık kültürüyle birleşince, yetkililerin gazeteciler için adalet sağlamaya kaynak ayırma ihtimali de azalıyor. 

Myanmar 2022 yılında endekse ilk defa ve sekizinci sıradan giriş yaptı. Bu durum Myanmar’ın 1 Aralık 2021 tarihinde gerçekleştirilen hapishane sayımında dünyanın en çok gazeteci hapseden ülkelerinin arasına katılmasından sonra bir diğer üzücü dönüm noktası oldu. Demokrasiyi askıya alan Şubat 2021 darbesinin ardından Myanmar’ı yöneten askeri cunta düzinelerce gazeteciyi hapsetti ve devlete karşı işlenen suçlar ile yalan habere dair kanunları geniş çaplı kullanarak bağımsız haberciliğe baskı uyguladı. Cunta ayrıca en az üç gazeteciyi de öldürdü; bunlardan ikisi olan Aye Kyaw ve Soe Naing tutuklanıp nezaret altında öldürülmeden önce rejim karşıtı gösterileri fotoğraflıyorlardı. 

Gelgelelim, demokratik şekilde seçilmiş hükumetlerin yönettiği, istikrarı daha az dalgalı ülkelerde dahi yetkililer gazeteci katillerini yargı önüne çıkarmak ya da basına karşı şiddeti engellemek için siyasi iradelerini kullanmıyorlar. Onun yerine Meksika Başkanı Andrés Manuel López Obrador ve Brezilya Başkanı Jair Bolsonaro gibi liderler, muhabirleri suç, yolsuzluk ve çevre sorunları üzerine hayati önem taşıyan haberler yaptığı için sürekli tehdit alan medyaya sıklıkla sözlü olarak saldırıyorlar. 

Meksika en korkunç vakalardan biri. CPJ son 10 yıl içerisinde bu ülkede 28 çözülmemiş gazeteci cinayeti tespit etti ki, bu endeksteki tüm ülkeler arasında en yüksek sayı olmakla birlikte Meksika’yı gazeteciler için Batı yarım kürenin en ölümcül ülkesi yapıyor. Ülkenin CPJ endeksinde altıncı sırada olması, kısmen oranların ülke nüfusuna göre hesaplanmasından kaynaklanıyor. Bunun yanı sıra, bir gazeteci öldürüldüğünde Meksika’daki karmaşık genel şiddet ağı vakanın gazetecilikle alakalı olup olmadığını tespit etmeyi zorlaştırılıyor. Bu sebepten dolayı da, motivasyonu kesin tespit edilmemiş vakalar CPJ’in indeksinde hesaba katılmıyor. 

2022 yılının ilk dokuz ayında Meksika’da 13 gazetecinin öldürülmesi CPJ’in kayıtlarına göre ülkede herhangi bir yıl içinde kaydedilmiş en yüksek sayı. Bu gazetecilerin en az üçü organize suç ve siyasi yolsuzluk kategorilerinde yaptıkları haberlere doğrudan misillemeler sonucunda öldürüldüler ve öldürülmeden önce tehdit edilmişlerdi. CPJ ölümle sonuçlanan diğer 10 vakayı mesleki faaliyetlerle ilgileri bakımından araştırıyor. 

Meksikalı yetkililer bu yılın başlarında gazeteci cinayetlerinde tutuklanan şüpheli sayısında görülen artışla övündüler; başkanlık sözcüsü Jesús Ramírez Cuevas Mart ayında yaptığı bir açıklama ile 2022 dahilinde o ana dek altı gazeteci cinayeti ile ilgili oldukları düşünülen 16 kişinin gözaltına alındığını açıklamıştı. 2017 yılında çok ses getiren Javier Valdez Cárdenas cinayetinin davasında verilen önemli mahkumiyetlerin ardından yetkililer cinayette azmettirici olduğundan şüphelenilen ve Meksika’nın Sinaola eyaletindeki bir suç örgütünün eski liderlerinden olan Dámaso López Serrano’nun tutuklu bulunduğu Amerika Birleşik Devletleri’nden iade edilmesi için çabalarını artırdılar. Ancak genele bakıldığında artan tutuklama sayıları henüz mahkumiyetlere yol açmış değil. Buna ek olarak, tutuklananlardan bazıları delil yetersizliğinden dolayı serbest bırakıldılar; mesela 2021 yılında öldürülen gazeteci Jacinto Romero Flores’in katil zanlıları gibi. 

Endekste dokuzuncu sırada bulunan Brezilya’da 2022 yılında yaşanan bir dizi olay ülkedeki muhabirlerin maruz kaldığı bazı daimi risklere dikkat çekti. Haziran ayında Britanyalı gazeteci Dom Philips ve yerel meseleler uzmanı Bruno Pereira Amazon’da öldürüldüler. Polis şüphelilerin bölgedeki yasadışı balıkçılık faaliyetleri ile alakalı olduklarını düşünüyor. Yankı uyandıran bu cinayetler Amazon bölgesini ve genel anlamda çevre meselelerini haberleştiren gazetecilerin içinde bulundukları tehlikelere örnek teşkil ediyor. Bunun öncesinde, Şubat ayında, Kızıl Merkez adlı bir yasadışı örgütün üyeleri tarafından öldürüldüğü iddia edilen yerel gazeteci Givanildo Oliveira’nın vakası Brezilya’nın varoş bölgelerini ve marjinal topluluklarını izleyen haberciler için artmakta olan risklere dikkat çekti. 

Bu arada, ülkenin önde gelen futbol kulüplerinden birine dair yaptığı haber yüzünden 2012 yılında öldürülen Brezilyalı spor muhabiri Valério Luiz de Oliveira’nın ailesi adalet arayışlarında katil zanlılarının yargılanacağı davanın sürekli ertelenmesi nedeniyle mesafe kaydedemedi. Gazetecinin oğlu, Avukat Valério Luiz de Oliveira Filho babasının katillerinin cezalandırılması için verdiği on yıllık mücadeleyi CPJ’e “sonsuz bir kabus” diye niteledi. 

Endekste yedinci sırada bulunan Filipinler’de basına yönelik sindirme ve taciz kampanyasıyla bilinen önceki Başkan Rodrigo Duterte’nin yerine seçilen Başkan Ferdinand Marcos Jr.’ın farklı politikalar izleyeceği umudu var. Ne var ki, Marcos Jr’ın iktidara geldiği Haziran sonundan bu yana iki radyo yorumcusunun öldürülmesi – hem Duterte hem de Marcos Jr.’ı sert şekilde eleştiren Percival Masaba ile yerel siyaset ve yolsuzluklar üzerine haber yapan Renato Blanco – şiddet ve cezasızlık kültürünün süreceği yönünde endişeleri artırdı. 

Pakistan ve Hindistan indekste 10. ve 11. sıralarda geliyorlar. Her iki ülkede de cezasızlık ve basına karşı şiddet geleneklerinin ne denli kök salmış olduğunun bir göstergesi olarak, Pakistan ve Hindistan CPJ 2008’de bu endeksi tutmaya başladığından beri her yıl sıralamada yer aldılar.

Endeksin mercek altına aldığı 1 Eylül 2012 – 31 Ağustos 2022 arası dönemde CPJ’in bulgularına göre dünya çapında 263 gazeteci çalışmaları sebebiyle öldürüldü. Bu vakalardan 206’sında (%78) CPJ tam cezasızlık tespit etti; yani bu suçtan dolayı kimse hüküm giymedi. Bir önceki endeks döneminde (1 Eylül 2011 – 1 Ağustos 2021) CPJ gazeteci cinayetlerinin %81’inin çözülmediğini tespit etmişti. 

Birleşmiş Milletler’in Gazetecilerin Güvenliği ve Cezasızlık Sorunu Eylem Planı endeksin bu versiyonuyla aynı zaman periyoduna odaklanıyor. Bu plan gazetecileri korumak için programlar geliştirmek ve basına karşı şiddet vakalarında cezasızlıkla mücadele etmek için 2012 yılında başlatıldı. Planın içerdiği tedbirler arasında gazeteci güvenliğiyle alakalı sorunları halletmek için kuruluşlar arasında koordinasyon görevi yapacak bir sistemin oluşturulması, ifade ve bilgi özgürlüğüne destek olacak yasalar ve sistemler oluşturmaları için ülkelere yardımda bulunmak ve mevcut uluslararası kural ve prensiplerin uygulanması çabalarına destek olmak bulunuyor. Planın uygulanmasına 2013 başında başlandı ancak endeks verilerine göre cezasızlık baskınlığını sürdürüyor.

CPJ ve ortaklaşa çalıştığı kurumlar dünya çapında cezasızlıkla mücadele amacıyla çok sayıda projede güç birliği yaptılar. Bunlardan biri olan “Gerçekler İçin Daha Güvenli Bir Dünya” projesi öldürülen gazetecilerin çözülmemiş vakalarını araştırıyor, yeni bulguları ortaya çıkarıyor ve davaların yerel mahkemelerde tekrar görülmesi için faaliyette bulunuyor. Bu yılın başlarında projenin Lahey’de bulunan Halk Mahkemesi’nde tanıklar Sri Lankalı gazeteci Lasantha Wickrematunge’nin öldürülmesine dair ifade verdiler ve cinayette sorumluluğun ülkenin savunma bakanlığında olduğuna dair kanıtlar sundular. Dönemin savunma bakanı geçtiğimiz Temmuz ayında başkanlıktan istifa eden Gotabaya Rajapaksa idi. 

Rusya ve Bangladeş CPJ’in bu endeksi tutmaya başladığı 2008 yılından beri ilk defa sıralamada yer almadılar çünkü bu zaman periyodunda sırasıyla üç ve dört çözülmemiş cinayet gözüküyor ki, bu sayılarla endekse girmek içine gereken beş veya daha fazla cinayetin altında kalıyorlar. Ancak bu durum söz konusu ülkelerde basın özgürlüğünün veya gazeteci güvenliğinin iyileştiği anlamına gelmiyor. Bangladeş, Dijital Güvenlik Kanunu aracılığıyla gazetecileri hapsetmeyi sürdürüyor ve bunlardan biri olan Mushtaq Ahmed 2021’de iddialara göre polis nezaretindeyken fiziksel tacize uğradıktan sonra hapiste belirsiz koşullar altında hayatını kaybetti. Ahmed ile beraber suçlanan karikatürist Kabir Kishore CPJ’e gazetecinin nezarette işkence gördüğünü söyledi. 

Rusya uzun zamandır gazeteci cinayetlerinde üst sıralarda gelen ülkelerden biri; devlette yolsuzluk veya insan hakkı ihlalleri gibi alanlarda çalışan muhabirler sıklıkla çalışmaları nedeniyle hedef alınıyorlar. Vladimir Putin 1999 sonlarında göreve geldiğinden beri en az 25 gazeteci mesleki faaliyetlerine doğrudan misilleme olarak öldürüldü. Ancak hedef alınarak öldürülen gazetecilerin sayısı bağımsız gazeteciliğin var olabildiği alanın küçülmesi nedeniyle azaldı. O alan Rusya’nın Ukrayna’yı Şubat ayında işgal etmesiyle birlikte neredeyse tamamen yok oldu çünkü geriye kalan medya kurumlarından çoğu yasa ve mevzuat baskısından dolayı kapandılar ve binlerce gazeteci Rusya basını için felaket anlamına gelen bu baskı dalgası esnasında ülkeyi terk etti. 

Bir zamanlar Rusya’nın önce gelen araştırmacı gazetecilik kurumlarından biri olan Novaya Gazeta için 2000 yılından beri çalışan veya katkıda bulunanlardan en az altı kişi öldürüldü. Ancak bu medya kurumu da 2022 itibariyle yukarıda bahsedilen karmaşık tehlikeler sebebiyle artık Rusya içerisinde manalı bir şekilde varlığını sürdüremez durumdaydı. Novaya Gazeta’nın Nobel Ödüllü Genel Yayın Yönetmeni Dmitry Muratov’un Eylül’de söylediği üzere: “Rusya’da medya soykırımı nihayete erdi. Rusya vatandaşları devlet propagandası karşısında yalnız bırakıldılar.”

Global Cezasızlık Endeksi

Metodoloji 

CPJ’in Global Cezasızlık Endeksi aydınlatılmamış gazeteci cinayetlerinin sayısını her ülkenin nüfusuna oranlayarak hesaplıyor. Bu Endeks için CPJ 1 Eylül 2012 ve 31 Ağustos 2022 arasında gerçekleşen aydınlatılmamış gazeteci cinayetlerini inceledi. Endekse sadece beş veya daha çok aydınlatılmamış vakanın olduğu ülkeler alındı. CPJ burada cinayeti belirli bir gazetecinin mesleki faaliyetlerinden dolayı hedef seçilmesi olarak tanımlıyor. Bu endeks çatışmalar esnasında öldürülen gazetecileri veya sonradan şiddet eylemine dönüşen toplumsal olayları izlemek gibi tehlikeli görevler sırasında öldürülen gazetecileri kapsamıyor. Bir vakanın aydınlatılmamış kabul edilmesi için, şüpheliler tespit edilmiş ve tutuklu olsalar dahi, mahkeme tarafından hüküm verilmemiş olması gerekiyor. Hepsi değil de bazı şüphelilerin mahkumiyet aldıkları vakalar yarı cezasızlık olarak tanımlanıyor. Şüphelilerin yakalanma aşamasında öldürüldükleri vakalar da yarı cezasızlık olarak kategorize ediliyor. Bu endeks sadece tam cezasızlık kategorisindeki cinayetleri içeriyor. Adaletin kısmi olarak sağlandığı vakaları içermiyor. Ülkelerin endeksteki oranlarını hesaplamakta kullanılan nüfus verileri Eylül 2022’de Dünya Bankası’nın 2021 Dünya Kalkınma Göstergeleri’nden alınmıştır. 

CPJ’in Yardımcı Yayın Yönetmeni, Jennifer Dunham, CPJ’e katılmadan önce Özgürlük Evi’nin Dünya’da Özgürlük ve Basın Özgürlüğü raporlarında araştırma direktörü olarak çalıştı.