2015 yılında dünyanın en kötü gazeteci zindancısı unvanını Çin alıyor ve Mısır da onun hemen ardından geliyor. Dünya çapında mesleki faaliyetlerinden dolayı hapsedilen gazetecilerin sayısında vasat bir düşüş varsa da, bir avuç ülke eleştirileri hapis ile susturmayı sistematik olarak sürdürüyor. Elena Beiser’in hazırladığı bir CPJ özel raporu
15 Aralık 2015 tarihinde yayımlandı
Gazetecileri Koruma Komitesi’nin bulgularına göre Çin’de rekor sayıda gazeteci parmaklıklar ardında ve 2015 yılında Mısır ve Türkiye’deki hapis gazetecilerin sayısı dramatik biçimde arttı. Genel olarak bakıldığında, geçen üç yılda kayıtlara geçen rekor sayılara kıyasla, dünya çapında hapisteki gazetecilerin sayısında az bir düşüş var.
CPJ 2015 yılında mesleki faaliyetlerinden dolayı hapiste olan 199 gazeteci saptadı ki, bu sayı geçen yıl 221 idi. İran, Vietnam ve Etiyopya hapishanelerinde daha az gazeteci tutan ülkeler oldular ancak bu üç ülkede de basına hakim olan korku iklimi varlığını sürdürüyor ve hapisten salınanların pek çoğu zorla sürgün edilmek de dahil yasal yaptırımlar veya sert kısıtlamalar ile karşı karşıyalar.
Belki de basının durumu hiçbir yerde şu an dünyanın en kötü ikinci gazeteci zindancısı olan Mısır‘daki kadar hızlı kötüleşmedi. Başkan Abdülfettah el-Sisi ulusal güvenlik bahanesini muhalefeti yasaklamak için kullanmaya devam ediyor. Kahire 23 gazeteciyi hapiste tutuyor ki, bu sayı geçen sene 12 idi. 2012 gibi yakın bir tarihte Mısır’da hiçbir gazeteci hapiste değildi. Parmaklıklar ardında olanların arasındakilerden biri de sorunlu Sini Yarımadası’na yoğunlaşan ve kısa süre önce Almanya’dan Mısır’a geldiğinde tutuklanan serbest gazeteci İsmail Alexandrani (hapishanedeki herkese dair ayrıntıları ayrı ayrı burada okuyabilirsiniz).
Medyanın koşulları Türkiye‘de de kötüleşirken hapisteki gazetecilerin sayısı geçen yıla kıyasla ikiye katlanarak 14’e yükseldi. Üst üste iki yıl dünyanın en kötü gazeteci zindancısı olan bu ülke 2014 yılında düzinelerce gazeteciyi serbest bıraktı ama 2015’te – iki genel seçim, Suriye iç savaşına daha ileri seviyede dahil olma ve yasa dışı Kürdistan İşçi Partisi’nin (PKK) savaşçılarıyla sürdürülen narin ateşkesin sona ermesinin dahilinde – gerçekleşen yeni tutuklamalar onu dünya çapındaki en kötü beşinci zindancı yaptı. Son olarak bağımsız gazete Cumhuriyet‘in yönetim kadrosundan Can Dündar ve Erdem Gül, Türkiye’nin Milli İstihbarat Teşkilatı’nın (MİT) Suriye’ye insani yardım görüntüsünde silah gönderdiğini öne süren haberler yayımladıktan sonra, terörist olduğu iddia edilen bir gruba yardım ettikleri ve onun için casusluk yaptıkları suçlamalarıyla tutuklandılar.
Dünya çapındaki hapis gazetecilerin dörtte biri en kötü gazeteci zindancısı unvanını ikinci yıl da elinde tutan Çin‘de bulunuyor ki, 49 gazeteci o ülke için bir rekor. Başkan Şi Cinping yolsuzlukla mücadelesini sürdürürken, ülkenin ekonomik büyümesi yavaşlarken ve piyasaları daha dengesizleşirken finans haberleri yapmak yeni bir hassasiyetle karşılanıyor. Pekin merkezli ekonomi dergisi Caijing muhabiri Wang Xiaolu, bir düzenleyicinin menkul değerler şirketlerinin borsadan sermaye çekebilmelerinin yollarını aradığı haberini yaptıktan sonra, 25 Ağustos günü “dolandırıcılık amacıyla başkalarıyla işbirliği ve menkul değerler ve vadeli alım satımlar hakkında yanlış bilgi yayma” şüphelisi olarak tutuklandı. Daha sonra, henüz somut bir suçlama getirilip getirilmediği kesin olmamasına karşın, devlet televizyonunda o haberi yazmaktan pişman olduğunu söyler ve af dilerken görüldü. CPJ’in daha önce kayıtlara geçirdiği üzere televizyondan yayımlanan itiraflar Çinli yetkililerin hassas konuları ele alan gazetecilere karşı devamlı kullandığı bir taktik.
Çin’in muhaliflerini susturmak için yapmayı göze alabileceklerinin örneği CPJ listesinde olmayan en az üç kişi aracılığıyla, Shohret Hoshur’un erkek kardeşleriyle, sergilendi. ABD devleti tarafından finanse edilen Radio Free Asia’da (RFA) Washington merkezli olarak çalışan Uygur gazeteci, ait olduğu etnik azınlığın Çin tarafından maruz bırakıldığı muameleyi eleştiren haberler yapıyor. RFA ve Hoshur‘un belirttiğine göre, onu tutuklayamayan Çin, Sincan Uygur Özerk bölgesinde yaşayan üç erkek kardeşini – Tudaxun, Shawket ve Rexim – devlet karşıtı faaliyet suçlamalarıyla Hoshur’un çalışmalarına misilleme olarak hapse attı.
Devlete karşı işlenen suçlar İran‘ın favori gazeteci hapsetme aleti olmayı sürdürdü. Hapis gazetecilerin sayısı 2015 yılında bir önceki seneki 30’dan 19’a geriledi ama bazı tutuklulara ev izni verip bazılarını hapiste tutmak şeklinde işleyen döner kapı politikası varlığını sürdürüyor. Yetkililer 2 Kasım’da tanınmış köşe yazarı Issa Sharkhiz’ın da aralarında bulunduğu en az dört gazeteciyi devlete karşı işlenen suçlar kapsamında tutukladılar. The Washington Post‘tan Jason Rezaian, CPJ’in 1990 yılında hapis kayıtları tutmaya başladığından beri herhangi bir yabancı devlet tarafından en uzun süredir hapiste tutulan ABD vatandaşı muhabir ve başka suçlamaların yanı sıra casuslukla suçlanıyor. Devlet medyası yargılandığı ve hüküm giydiğini duyurdu ancak bunun hangi suçlamalardan dolayı olduğunu veya herhangi bir diğer detayı belirtmedi.
Vietnam‘da da hapistekilerin sayısı azaldı ama bazı vakalarda hapisten çıkmanın bedeli ağır oldu. Ta Phong Tan 10 yıllık bir cezanın 3 yılını yattıktan sonra serbest bırakıldı ve derhal hava yoluyla ABD’ye yollandı. Tan’ın meslektaşı, Özgür Gazeteciler Kulübü’nü 2007’de beraber kurduğu ve yine mesleğinden dolayı hapis yatmış bir gazeteci olan Nguyen Van Hai de 2014 yılının Ekim ayında zorla sürgüne yollanmıştı. Ülke, dünyanın en sansürcüleri arasında bulunuyor.
En sansürcü 10 ülkeden bir diğeri olan Etiyopya 2015’te 9. Bölge Kolektifi blog’unun altı yazarını saldı ama serbest bırakılanlar seyahat engellemelerine maruz kaldıklarını belirtiyorlar. Bu arada, Etiyopyalı mahkumlar arasında 18 yıllık terörizm cezasını yatan İnternet köşe yazarı Eskinder Nega ve kendisini hapiste ziyaret edenlerin aktardığına göre sağlık hizmetinden mahrum bırakılan yorumcu Temesghen Desalegn da bulunuyorlar.
CPJ bulgularına göre, devlete karşı işlenen suçlar vakaların %55’ini oluşturan oranda gazetecileri hapsetmek için en çok uygulanan yöntem olsa da, beş yıl içerisinde en çok getirilen suçlamalar %25 oranıyla misilleme niteliğinde; uyuşturucu, silah bulundurma, zimmet veya saldırı gibi keyfe keder, uydurma suçlamalar. Bu tip vakalardan iki tanesi: Azerbaycan’da yolsuzluk iddialarını araştırmasına misilleme olarak kanunsuz ticaret, vergi kaçırma, görevi kötüye kullanma ve zimmet suçlamalarıyla yedi buçuk yıl hapis cezasına çarptırılan Khadija Ismayilova ve Kırgızistan’da polis ve savcıların usulsüzlüklerini açığa çıkarmasına misilleme olarak bir polisi öldürmekle suçlanıp ömür boyu hapse mahkum edilen Azimjon Askarov.
CPJ araştırmalarında ortaya çıkan diğer eğilimler ve detaylar şöyle:
- Dünya çapında 28 ülkenin hapishanelerinde gazeteci olmasına karşın, bunlardan 10 tanesinde birer gazeteci hapiste. CPJ’in sadece bir avuç ülkenin gazetecileri sistematik olarak hapsettiği bulgusu 2015 araştırmasıyla güçlendiriyor.
- 1 Aralık itibariyle, CPJ’in yıllık hapishane araştırmaları yapmaya başladığı 1990 yılından bu yana ikinci kez Kuzey ve Güney Amerika kıtalarında mesleki sebeplerle hapsedilmiş tek bir gazeteci yoktu. Bu 2011 yılında da böyleydi. Buna etki eden sebepler arasında Küba’nın sıklıkla gazeteci hapsetme politikasında değişiklik, Amerika ülkelerindeki insan hakları sisteminin işlevselliği ve CPJ ile diğer grupların hukuki iftiraya karşı yürüttükleri kampanyalar bulunuyor ancak Amerika kıtalarında halen gazetecileri için birçok zorluk da gerçekliğini koruyor.
- Hapisteki 17 gazetecisiyle Eritre Sahra Altı Afrika’nın en kötü gazeteci zindancısı olmayı ve dünyanın hukuk sistemini en kötüye kullanan ülkesi olmayı sürdürüyor. CPJ sayımındaki hiçbir tutuklu Eritreliye kamuya açık şekilde bir suçlama getirilmedi ve hiçbiri mahkemeye çıkarılmadı. Daha önce devlet kontrolündeki Radio Bana istasyonunda çalışan altı gazeteci 2015 yılında serbest bırakıldılar; sebebi bilinmiyor.
- Hapisteki serbest gazetecilerin oranı %28. Bu oran 2011’den bu yana geriliyor.
- Dünya çapında hapis gazetecilerin 109’u İnternet, 83’ü yazılı basın gazetecisiydi.
- Çin, Mısır ve Türkiye’nin yanı sıra Bangladeş, Gambiya, Hindistan ve Suudi Arabistan’da da hapisteki gazetecilerin sayısı arttı.
- 2014 yılında hapiste hiç gazeteci bulundurmayarak hapishane sayımında yer almayan ancak 2015 yılında dahil olan ülkeler Türkmenistan ve Birleşik Arap Emirlikleri.
- CPJ, sessiz pazarlık yoluyla özgürlüklerine kavuşacaklarını düşündükleri için aileleri vasıtasıyla vakalarının kamuoyuyla paylaşılmamasını isteyen en az iki gazeteciden haberdar.
Hapishane sayımı sadece devletler tarafından alıkoyulan gazetecileri içerir ve kayıp olanlar ya da devlet olmayan gruplar tarafından rehin alınanları kapsamaz (Amerikalı serbest gazeteci Austin Tice’ınki gibi bu vakalar “kayıp” veya “kaçırılmış” olarak işlenir). Mesela, CPJ Orta Doğu’da ve Kuzey Afrika’da en az 40 gazetecinin kayıp olduğunu tahmin ediyor ve bunların çoğu İslam Devleti’nin de aralarında bulunduğu militan grupların elinde.
CPJ gazetecileri yazılı basın, fotoğrafçılık, radyo, televizyon ve İnternet dahil medyada haber yapan veya sosyal konularda yorum yapan insanlar olarak tanımlıyor. CPJ yıllık hapishane sayımında sadece mesleki faaliyetlerinden dolayı hapsedildiklerini kesinleştirdiği gazetecilere yer veriyor.
CPJ gazetecilerin mesleklerinden dolayı hapsedilmemeleri gerektiğine inanıyor. Örgüt, hapiste gazeteci bulunduran her ülkeye mektuplar göndererek kaygılarını iletti. Geçen yıl, CPJ’in müdafi çabaları en az 31 gazetecinin erken serbest bırakılmasını sağladı.
CPJ’in listesi 1 Aralık 2015 günü 12.01 AM itibariyle hapiste olanların resmidir. Yıl içerisinde hapsedilen ve salınan gazetecileri içermez; bu vakalara dair bilgi www.cpj.org adresinde bulunabilir. CPJ listesindeki gazeteciler CPJ salındıklarını veya hapiste öldüklerini makul şekilde kesinleştirmedikçe listede kalırlar.
Elana Beiser Gazetecileri Koruma Komitesi’nin Yayın Yönetmenidir.