قتل‌های تلافی جویانه‌ی روزنامه نگاران در سراسر جهان نسبت به سال گذشته افزایش چشمگیری داشته‌اند اما تعداد افرادی که هنگام پوشش اخبار مربوط به جنگ جان خود را از دست دادند کاهش شدیدی داشت. گزارش ویژه‌ی CPJ نوشته‌ی جنیفر دانهام
۲۲ دسامبر ۲۰۲۰
نیویورک
شمار روزنامه نگارانی که به تلافی انجام وظیفهی حرفهای خود در سال ۲۰۲۰ به قتل رسیدند بیش از دو برابر افزایش یافت. حمله‌ی باندهای تبهکار و گروه‌های شبه نظامی به روزنامه نگاران شاغل در کشورهای دموکراتیک گرفتار خشونت دلیل اصلی این روند صعودی بوده است.
در سراسر جهان حداقل ۳۰ روزنامه نگار در سال ۲۰۲۰ جان خود را از دست دادند. ۲۱ نفر از ایشان به تلافی انجام حرفه‌ی خبرنگاری به قتل رسیدند که نسبت به ۱۰ نفر در سال گذشته افزایش قابل توجهی داشته است. سایرین یا در منطقه‌ی جنگی، یا در تبادل آتش و یا در ماموریتی که ناگهان خطرناک شده است جان خود را از دست داده‌اند. امسال یکی از کارکنان ضروری حوزه‌ی خبر هم جان خود را از دست داد. مکزیک، افغانستان و فیلیپین بیشترین میزان قتل تلافی جویانه را داشتند.
CPJ در حال بررسی مرگ ۱۵ روزنامه نگار دیگر در اقصی نقاط جهان است تا مشخص کند انگیزه قتل آنها حرفه‌ی روزنامه نگاری بوده است یا نه. آمار امسال از تاریخ ۱ ژانویه تا ۱۵ دسامبر ۲۰۲۰ گردآوری شده است. آمار کشته شدگان امسال با ۲۶ روزنامه نگاری که در سال ۲۰۱۹ با انگیزه مشخص به قتل رسیدند برابری میکند. در داده‌های CPJ، تعداد روزنامه نگارانی که سال گذشته جان خود را در راه انجام فعالیت حرفهای از دست دادند از سال ۲۰۰۰ تاکنون در پایین ترین سطح خود بود.
با اینکه قتل در سال ۲۰۲۰ افزایش داشت، تعداد افرادی که جان خود را در مناطق جنگی از دست دادند – سه نفر- به پایین ترین سطح خود از سال ۲۰۰۰ رسید. دلیل آن هم کاسته شدن از شدت درگیری‌های خاورمیانه، قرار گرفتن دنیاگیری کووید-۱۹ در صدر اخبار جهانی و مشکلاتی که این ویروس برای مسافرت خبرنگاران پیش آورد می‌باشد. هر سه خبرنگاری که امسال جان خود را از دست دادند، در حال گزارش درگیری‌های اطراف ادلب در شمال سوریه بودند و گمان می‌رود که در حمله‌ی هوایی نیروهای روس حامی رئیس جمهور سوریه بشار اسد کشته شده باشند.
حداقل ۴ روزنامه نگار در سال ۲۰۲۰ در مکزیک به قتل رسیدند و یک نفر هم هنگام تهیه‌ی گزارش از صحنه‌ی جرم به ضرب گلوله کشته شد. CPJ در حال بررسی انگیزه‌ی قتل حداقل چهار روزنامه نگار دیگر است. شبکه‌ی پیچیده‌ی باندهای تبهکار قاچاق مواد مخدر و فساد ریشه دار در میان مسئولان مکزیک مدت‌های مدیدی است که این کشور را خطرناکترین کشور نیمکره‌ی غربی جهان برای خبرنگاران کرده است.
زمانی که آندرس مانوئل لوپز اوبرادور در سال ۲۰۱۸ رئیس جمهور مکزیک شد قول داد تا با برداشتن گام‌های منسجم به خشونت نسبت به روزنامه نگاران پایان دهد و اجازه ندهد قاتلان خبرنگاران از مجازات مصون بمانند. اما آنطور که CPJ در شاخص مصونیت جهانی اخیر خود نشان داد، این چرخه بدون وقفه ادامه پیدا کرده است. شاخص مصونیت جهانی CPJ کشورهایی را فهرست میکند که روزنامه نگاران در آن به قتل رسیده و قاتلان آنها مجازات نمی‌شوند. تحقیقات CPJ نشان می‌دهد که در اغلب پرونده‌های قتل هیچ کس محکوم نمی‌شود و بانیان این قتل‌ها همچنان آزاد هستند. لوپز اوبرادور به ندرت پاسخ CPJ و سایر سازمانهای آزادی مطبوعات و جامعه مدنی را می‌دهد و اغلب به تقلید از رئیس جمهور آمریکا دونالد ترامپ در کنفرانس‌های خبری صبحگاهی خود مطبوعات مکزیک را تحقیر میکند. با توجه به خطراتی که متوجه جامعه مطبوعاتی مکزیک است، این رفتار لوپز اوبرادور موجب واهمه‌ی خبرنگاران می‌شود.
حداقل دو تن از روزنامه نگارانی که در سال ۲۰۲۰ به قتل رسیدند از مکانیسم فدرال حفاظت از مدافعان حقوق بشر و روزنامه نگاران استفاده می‌کردند. این برنامه برای روزنامه نگارانی که جانشان در خطر است راهکارهای امنیتی ارائه می‌دهد. کشته شدن محافظان این دو روزنامه نگار به همراه ایشان ضعف این مکانیسم را برجسته می‌سازد. در سال ۲۰۲۰ کنگره‌ی مکزیک گام‌هایی جهت قطع منابع مالی این مکانیسم و انتقال این منابع به وزارت کشور برداشت. این تصمیم کنگره‌ی مکزیک روزنامه نگارانی که جانشان در خطر است را نسبت به دلخواه سیاستمداران و بده بستان‌های سیاسی آسیب پذیر میکند.
یکی از روزنامه نگارانی که از این مکانیسم حفاظتی استفاده می‌کرد پابلو موروگارس بود. به دنبال کشته شدن موروگارس در ماه اوت – او و محافظش در داخل رستوران‌اش در شهر ایگوالا در ایالت جنوبی گوئرو به ضرب گلوله به قتل رسیدند- اعضای یک باند تبهکار به تعداد زیادی از روزنامه نگاران شهر پیام‌های تهدید آمیز فرستادند. در ماه اکتبر روزنامه نگاران شهر ایگوالا نامه‌ای سرگشاده خطاب به مسئولان مکزیک از جمله لوپز اوبرادور منتشر کردند که در آن به تفصیل تهدیدهای متوجه خود را شرح داده و خواستار حفاظت از خود شدند. یکی از این روزنامه نگاران به CPJ گفت: « من تا به حال هرگز ندیده بودم که این‌ها [باندهای تبهکاری] اینگونه که اکنون به مطبوعات حمله کرده و آنها را تهدید می‌کنند، رفتار کنند.»
در فیلیپین با وجود تلاش‌های ستاد محافظت از رسانه‌های نهاد ریاست جمهوری، حداقل سه روزنامه نگار به تلافی انجام وظیفهی حرفهای خود در سال ۲۰۲۰ به قتل رسیدند. ستاد محافظت از رسانه‌های نهاد ریاست جمهوری چهار سال پیش برای حل معضل قتل خبرنگاران توسط رئیس جمهور فیلیپین رودریگو دوترته تشکیل شد. دوترته و دولتش مدعی هستند که در زمینه‌ی پیشگیری از مصونیت قاتلان دستاوردهایی داشته‌اند اما در واقعیت به اندازه کافی کاری نکرده و حتی نتوانسته‌اند مغز متفکر پشت این قتل‌ها را محاکمه کنند – مانند لوپز اوبرادور- و با برخوردهای خصمانه بویژه از جانب شخص دوترته، جایگاه رسانه‌ها را تخریب می‌کنند.
در هندوراس خشونت و تهدیدات علیه مطبوعات از سوی باندهای تبهکار و ضعف قانون مداری جو ترس و خودسانسوری را حاکم کرده است و حداقل دو روزنامه نگار در سال ۲۰۲۰ در این کشور به قتل رسیدند. CPJ در حال تحقیق درباره‌ی انگیزه قتل یک روزنامه نگار دیگر در این کشور است.
با وجود کاهش تعداد افراد کشته شده در تبادل آتش، کشورهای محل درگیری‌های مسلحانه همچنان برای روزنامه نگاران بسیار خطرناک هستند. گروه‌های شبه نظامی در افغانستان حداقل چهار روزنامه نگار را به تلافی انجام وظیفهی حرفهای به قتل رساندند که این جهش قابل توجه‌ای نسبت به سال ۲۰۱۹ است که در آن هیچ قتلی در این کشور گزارش نشد. در اوایل دسامبر ملاله میوند، خبرنگار رادیو و تلویزیون انعکاس به همراه راننده‌اش محمد طاهر در مسیر رفتن به محل کارش در ولایت ننگرهار توسط افراد مسلح به قتل رسیدند. گروه داعش مسئولیت قتل او را بر عهده گرفت که با توافق نمایندگان دولت افغانستان و طالبان بر شیوه کار مذاکرات در قطر همزمان شد.
در یک مورد هم دولتی مستقیما در قتل یک روزنامه نگار دست داشت. دولت ایران روح الله زم را که به اعدام محکوم کرده بود در تاریخ ۱۲ دسامبر به طناب دار آویخت. وبگاه و کانال تلگرامی آمدنیوز – که زم آنها را از خارج از ایران اداره می‌کرد- علاوه بر افشاگری درباره‌ی مقام‌های جمهوری اسلامی، در سال ۲۰۱۷ درباره‌ی زمان و مکان اعتراض‌های مردمی اطلاع رسانی می‌کرد. در اواخر سال ۲۰۱۷ تلگرام کانال آمد نیوز را بست اما این کانال با نام جدیدی به پیام رسان تلگرام بازگشت. با توجه به اینکه در روش شناسی CPJ «قتل» کشتن هدفمند روزنامه نگار به دلیل انجام وظیفهی حرفهای تعریف شده است، این کمیته مرگ زم را تحت عنوان قتل طبقه بندی میکند. تحقیقات CPJ نشان می‌دهد که ماموران اطلاعاتی ایران زم را در اکتبر ۲۰۱۹ در بغداد دستگیر کرده و به ایران بازگرداندند و مسئولان فیلم اعترافات و عذرخواهی او را از صدا و سیما پخش کردند. زم که با ۱۷ اتهام از جمله جاسوسی، مشارکت در نشر اکاذیب در خارج از کشور و توهین به مقدسات اسلام و توهین به علی خامنه‌ای مواجه بود، در ماه ژوئن به مرگ محکوم شده و در روز ۸ دسامبر حکم اعدام او تایید شد. به گزارش آسوشیتدپرس، رسانه‌های دولتی ایران در زمان اعلام خبر اعدام زم، از او به عنوان «رهبر اغتشاشات» -عنوانی که حکومت ایران برای اعتراضات سراسری سال ۲۰۱۷ به کار می‌برد- نام بردند.
ایران مدت‌های مدیدی است که از حربه‌ی زندان برای سانسور مطبوعات استفاده میکند و در زمان تنظیم گزارش روزنامه نگاران زندانی ۲۰۲۰ CPJ در اول دسامبر، ۱۵ روزنامه نگار زندانی داشت که روح الله زم یکی از آنها بود. داده‌های CPJ نشان می‌دهد که از سال ۱۹۹۲ تا کنون چهار روزنامه نگار دیگر در ایران کشته شده‌اند. سه تن از این روزنامه نگاران یا در اثر خشونت ماموران در زمان بازداشت یا در اثر جراحاتی که در طول بازداشت متحمل شده‌اند، جان خود را از دست داده‌اند.
جو جهانی مصونیت عاملین قتل خبرنگاران و سخنان ضد مطبوعاتی در حالی روی می‌دهد که ایالات متحده در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ جایگاه خود به عنوان الگوی کشورهای جهان در زمینه‌ی دفاع از آزادی مطبوعات را از دست داده است. به جای دفاع اصولی از روزنامه نگاران و آزادی مطبوعات، دولت ترامپ رویکردی فرصت طلبانه پیشه کرده است. فاحش ترین نمونه‌ی این رویکرد دوگانه‌ی دولت آمریکا محکوم کردن رفتار حکومت ایران و عدم موضع گیری درباره‌ی نقش عربستان و ولیعهد این کشور، محمد بن سلمان، در قتل خبرنگار واشنگتن پست جمال خاشقچی در سال ۲۰۱۸ است. CPJ ماه گذشته جهت احیای جایگاه رهبری ایالات متحده در زمینه‌ی آزادی مطبوعات، توصیه‌هایی را برای دولت آینده‌ی جو بایدن منتشر کرد که شامل مواردی همچون انتصاب نماینده‌ی مخصوص رئیس جمهور برای آزادی مطبوعات که بتواند درباره‌ی هر گونه تخلفی در جهان در این زمینه موضع گیری رسمی کند، احیای نهادهای وابسته به وزارت امور خارجه‌ی آمریکا که پیشتر وظیفه‌شان دفاع از آزادی مطبوعات بود، و ارسال دستورالعمل به سفارتخانه‌های آمریکا برای اعلام اینکه آزادی مطبوعات از اولویت‌های سیاست خارجی کشور است.
سال ۲۰۲۰ شاهد دگرگونی‌های سیاسی در سطح جهان بود و روزنامه نگارانی که این حوادث را پوشش می‌دادند مورد خشونت قرار گرفتند. در عراق، خبرنگار شبکه‌ی تلویزیونی دجله احمد عبدالصمد و فیلمبردار این شبکه صفاء غالی هنگام پوشش اخبار مربوط به تظاهرات علیه کمبود خدمت رسانی، بیکاری و فساد دولتی در شهر بصره به ضرب گلوله کشته شدند. روزنامه نگار اهل نیجریه اونیفادی امانوئل پلومی هنگام تهیه‌ی گزارش درباره‌ی ناآرامی‌های شهر ایکجا در جنوب غرب ایالت لاگوس کشته شد. تحقیقات CPJ نشان می‌دهد که به دلیل تلاش دولت‌ها برای سرکوب پوشش اخبار مربوط به کووید-۱۹و ممانعت از پوشش اخبار ناآرامی‌های سیاسی، شمار بی سابقه‌ای از روزنامه نگاران به دلیل انجام وظیفهی حرفهای خود در سال ۲۰۲۰ زندانی شدند.
همچنین دنیاگیری کووید-۱۹ روزنامه نگاران را وادار ساخت تا خود را با موضوعات جدیدی نظیر توصیه‌های بهداشتی دائما در حال تغییر و منع سفر و تردد اعمال شده توسط مسئولان محلی وفق دهند. مستندات CPJ نشان می‌دهد که کرونا علاوه بر تاثیر بر نحوه‌ی انجام وظیفهی خبرنگاران و عکاس‌های خبری خطرات جدی برای سلامت ایشان و افراد بازداشت شده در برداشته است. حداقل دو روزنامه نگار پس از ابتلا به این ویروس در زمان بازداشت – دیوید رومرو از هندوراس و محمد منیر از مصر- جان خود را از دست داده و یک نفر یعنی برنده‌ی جایزه‌ی بین‌المللی آزادی مطبوعات ۲۰۱۲ CPJ عظیم جان آسکاروف هم که در حال سپری کردن محکومیت حبس ابد خود در قرقیزستان بود در اثر بیماری‌‌ای که به ظن خانواده‌اش کووید-۱۹ بود درگذشت. فهرست روزنامه نگاران کشته شده‌ی CPJ شامل افرادی که در اثر بیماری جان خود را از دست داده‌اند نمی‌شود.
سایر یافته‌های تحقیق CPJ عبارتند از:
● در سال ۲۰۲۰ باندهای تبهکاری بیشتر مظنون به قتل روزنامه نگاران بودند و سیاست خطرناکترین حوزه‌ی خبری بود.
● دو تن از روزنامه نگاران کشته شده یعنی ماریا النا فرال هرناندز در مکزیک و ملاله میوند در افغانستان زن بودند.
● یک نفر از کارکنان ضروری حوزه‌ی رسانه کشته شد. این فرد راننده‌ی رادیو تلویزیون انعکاس محمد طاهر بود که به همراه ملاله میوند در افغانستان جان خود را از دست داد. CPJ از سال ۲۰۰۳ شروع به ثبت آمار کشتگان در میان کارکنان ضروری حوزه‌ی خبر نظیر مترجمان، رانندگان، کارچاق کن‌ها و کارکنان اداری کرده است.
● در ماه ژوئن عکاس خبری کریستوف گریفیث هنگام عکاسی از صحنه‌ی جرم توسط فرد مظنون به ارتکاب جرم به قتل رسید. او اولین خبرنگاری است که در داده‌های CPJ در باربادوس در راه انجام وظیفه جان خود را از دست داده است.
روش شناسی
CPJ در سال ۱۹۹۲ شروع به ثبت اسناد تفصیلی در مورد مرگ روزنامه نگاران کرد. کارکنان CPJ در هر مورد شرایط منجر به مرگ خبرنگاران را به طور مستقل بررسی و تایید می‌کنند. CPJ تنها مواردی را به عنوان مرگ در حین انجام وظیفه طبقه بندی میکند که کارکنانش به طور منطقی اطمینان حاصل کرده باشند فرد خبرنگار به دلیل انجام وظیفهی حرفهای، در منطقه جنگی و یا حین ماموریت مثلا هنگام پوشش خبری اعتراضاتی که به خشونت کشیده می‌شود، کشته شده است.
اگر انگیزه‌ی قتل مشخص نبود، اما این احتمال وجود داشت که روزنامه نگار به دلیل انجام وظیفهی حرفهای جان خود را از دست داده، CPJ پرونده را تحت عنوان “تایید نشده” طبقه بندی میکند و به تحقیقات خود در این زمینه ادامه می‌دهد.
فهرست CPJ شامل روزنامه نگارانی که در اثر بیماری و یا تصادفات جاده‌ای و حوادث هوایی جان خود را از دست داده باشند نمی‌شود مگر اینکه سانحه‌ی مورد نظر ناشی از خرابکاری عمدی باشد. آمار کشته شدگان سایر سازمانهای مطبوعاتی که از معیارهای دیگری استفاده می‌کنند متفاوت است.
بانک اطلاعاتی روزنامه نگاران کشته شده در سال ۲۰۲۰ CPJ شامل گزارش‌های مختصری درباره‌ی هر یک از قربانیان است و برای بررسی روند داده‌ها فیلترهای مختلفی دارد. بانک اطلاعاتی CPJ شامل تمام روزنامه نگارانی است که از سال ۱۹۹۲ تاکنون کشته، ناپدید و یا به خاطر حرفه‌ی خود زندانی شده‌اند.
جنیفر دانهام معاون مطبوعاتی CPJ است. تا پیش از پیوستن به CPJ، او مدیر تحقیقات گزارش‌های آزادی مطبوعات و آزادی جهانی بنیاد خانه‌ی آزادی بود.