CPJ’in 2021 Global Cezasızlık Endeksi bulgularına göre son 10 yılda gazetecilerin kurban gittiği cinayet vakalarının %81’inde hiçbir sorumlu bulunamadı.
Jennifer Dunham/CPJ Yardımcı Yayın Yönetmeni
28 Ekim 2021 tarihinde yayımlandı
CPJ’in gazeteci cinayetlerinin cezasız kaldığı ülkelere dikkat çektiği yıllık Global Cezasızlık Endeksi’nin bulgularına göre, Somali aydınlatılmamış gazeteci cinayetleri bakımından en kötü ülke olmayı bu yıl da sürdürdü.
Çatışma, siyasi dengesizlik ve zayıf hukuki sistemler gibi etkenler gazetecileri hedef alan bir şiddet döngüsünü beslerken Suriye, Irak ve Güney Sudan’ın bu sırayla Somali’yi takip ederek listede ilk dörtte olmaları neticesinde endeks geçen yıldan bu yana az miktarda değişiklik gösterdi.
Gelgelelim, (1 Eylül 2011 – 31 Ağustos 2021 arası dönemi kapsayan) son veriler Afganistan’daki gazetecilerin karşı karşıya bulundukları tehditleri tam olarak yansıtmıyor. Geçen iki yılda da görüldüğü gibi Afganistan listede beşinci sırada bulunuyor. Ülkenin 2021 endeksindeki sıralaması değişmezken, Ağustos ayının ortalarında ABD ile koalisyon güçlerinin geri çekilmeleri, Cumhurbaşkanı Eşref Gani’nin ülkeden kaçması ve Taliban’ın kontrolü ele geçirmesi neticesinde muhabirler için sahadaki durum dramatik düzeyde kötüleşti. Taliban’ın gaddar basın özgürlüğü sicilinden korkan ve bu yönetimin gazeteci güvenliği bakımından ne anlama geldiğini bilen yüzlerce gazeteci ülkeden kaçtı.
Bu 10 yıllık dönem dahilinde Afganistan’da cinayete kurban giden 17 gazeteci için adalet zaten uzak bir ihtimaldi ve artık Somali ile endeksin üst sıralarında yer alan diğer ülkelerde de olduğu gibi katiller için cezasızlık orada da kök salabilir. Afganistan’ın adalet sistemi çöküyor. Ülkeden gelen haberlere göre mahkemeler kapalı, avukatlar kaçıyor ve kadın yargıçlar saklanmak zorunda kaldılar. Bunların yanı sıra, Taliban liderlerinin ülkedeki gazetecilere karşı işlenen suçlarda cezasızlık kültürünün sona erdirilmesi için yapılan yerel ve uluslararası çağrılara önceki yönetimden daha duyarsız olacağı görülüyor.
Darp ve keyfi gözaltılar da dahil olmak üzere, yönetimi devraldıkları ilk günlerden itibaren savaşçılarının medya çalışanlarına yönelik çok sayıda hak ihlali yaptıkları bir ortamda Taliban liderlerinin basın özgürlüğünü korumak için verdiği sözler kulağa boş geliyor. 2020 yılında öldürülen beş gazeteciden ikisinin (Radyo Azadi muhabiri Elyas Dayee ve serbest gazeteci Rahmatullah Nikzad) ölmeden önce Taliban tarafından tehdit edildiklerini de eklemek gerekiyor; yeni Taliban yönetiminin katillerin peşine düşmesi olası gözükmüyor.
Afgan gazetecilere yönelik bir diğer tehdit de İslam Devleti militanları. Nisan 2018’deki en az dokuz gazetecinin öldürüldüğü intihar bombası saldırısını ve 2020 sonlarındaki Malalai Maiwand suikasti benzeri çok sayıda mesleki faaliyete misilleme amaçlı cinayeti bu grup üstlendi. Taliban’ın 2021 Ağustosunda yönetimi ele geçirmesinin ardından İslam Devleti’nin yerel grubu ISIS-K Kabul Havaalanı ve diğer noktalarda Taliban’ı hedef alan saldırıları üstlendi.
Bu 10 yıllık endeks kapsamında (Suriye’deki iç savaşı, Arap yönetimlerine karşı örgütlenen geniş çaplı ayaklanmaları ve aşırılıkçı gruplar ile organize suç şebekelerinin medya çalışanlarına yönelik saldırılarını içeren fırtınalı bir dönem) dünya çapında 278 gazeteci mesleki faaliyetlerinden dolayı öldürüldüler. Bu vakalardan 226’sında, veya %81’inde, CPJ tam cezasızlık tespit etti; yani o suçtan dolayı kimse hüküm giymedi. Bir önceki endeks periyodunda (1 Eylül 2010 – 31 Ağustos 2020) CPJ aydınlatılmamış gazeteci cinayetlerini %83 olarak saptamıştı. Bu durum vakaların aydınlatılması yönünde son dönemde gözlemlenen artış trendiyle uyumlu. Gazeteci cinayetlerinde cezasızlığın sonuçları ile olası çözümleri içeren “Adalete Giden Yol” adlı 2014 tarihli CPJ raporunda 2004 ve 2013 yılları arasında her on gazeteci cinayetinden dokuzunda katillerin yakalanmamış olduğu ortaya çıkmıştı.
Bu hesap vermezlik halinin endemik doğasına bir örnek olarak: mevcut endekste yer alan 12 ülke CPJ 2008 yılında veri takibine başladığından beri endekste pek çok kez görüldüler; bunlardan yedisi her yılın listelerinde mevcuttular.
Meksika endekste iki senedir altıncı sırada bulunuyor. Öldürülen gazeteciler Javier Valdez Cárdenas ve Miroslava Breach’in cinayet davalarında 2020 ve 2021’de önemli mahkumiyet kararları verilmiş olsa dahi, medyanın hedef alınması halen endişe verici düzeyde. CPJ araştırmalarına göre 31 Ağustos itibariyle 2021 yılında Meksika’da en az üç gazeteci mesleki faaliyetlerinden ötürü öldürüldüler ve bu cinayetlerde tam cezasızlık durumu gözlemlendi. 2020 yılında dört cinayet ile Meksika bu tam cezasızlık vakalarında Afganistan’ın ardından ikinci gelmişti.
Dünya çapında bakıldığında, 2020 yılında en az 22 gazeteci mesleki faaliyetlerinden ötürü katillerin hedefi oldular ki, bu 2019 toplamının iki katından fazla. 2021 yılının cinayet sayıları şu anda geçen yıla yakın seyrediyor fakat Afganistan’daki siyasi belirsizlik ve diğer yüksek riskli ülkeler sebebiyle yıl sonuna dair bir tahmin yapmak güç.
2015 yılında öldürülen laik blog yazarı Avijit Roy ve yayımcısı Faisal Arefin Dipan’ın davasında verilen mahkumiyetlerle Bangladeş bu yıl endekste bir sıra düşerek 11. oldu. Yasadışı militan grup Ensaru’l İslam’ın çok sayıda üyesi cinayetlerdeki rolleri nedeniyle ölüm cezasına çarptırıldılar. (CPJ ölüm cezasını desteklemiyor ve Bangladeş’e temyiz sürecinde “insani” cezalar verilmesi çağrısında bulundu.)
2021 yılında ayrıca kamuoyunca iyi bilinen ve endeks kapsamında listelenmemiş ülkeleri ilgilendiren iki diğer cinayet vakasında da olumlu gelişmeler yaşandı. Malta’da, iş insanı Yorgen Fenech hakkında 2017 yılında gerçekleşen araştırmacı gazeteci Daphne Caruana Galizia cinayetinde oynadığı iddia edilen rolden dolayı Ağustos ayında iddianame düzenlendi. Gazetecinin kız kardeşi Corrine Vella bu hareketi “adalet arayışında bir dönüm noktası” diye yorumladı. Şubat ayında ise katil zanlılarından biri suçunu kabul etti ve Caruana Galizia cinayetinden dolayı 15 yıl hapse mahkum oldu.
Slovakya’da Yargıtay, araştırmacı gazeteci Ján Kuciak ve nişanlısını 2018 yılında öldürmekten yargılanan iki sanık hakkında verilmiş olan beraat kararlarını Haziran ayında bozarak, tıpkı Caruana Galizia gibi Avrupa Birliği sınırları içinde yolsuzluk üzerine haber yaptığı için öldürülen bir diğer gazeteci için adalet arayışında bir engeli kaldırdı.
Global Cezasızlık Endeksi
| Index rank | Country | Population* | Unsolved murders |
| 1 | Somalia | 15.9 | 25 |
| 2 | Syria | 17.5 | 21 |
| 3 | Iraq | 40.2 | 18 |
| 4 | South Sudan | 11.2 | 5 |
| 5 | Afghanistan | 38.9 | 17 |
| 6 | Mexico | 128.9 | 27 |
| 7 | Philippines | 109.6 | 13 |
| 8 | Brazil | 212.6 | 14 |
| 9 | Pakistan | 220.9 | 12 |
| 10 | Russia | 144.1 | 6 |
| 11 | Bangladesh | 164.7 | 6 |
| 12 | India | 1380.0 | 20 |
Metodoloji
CPJ’in Global Cezasızlık Endeksi aydınlatılmamış gazeteci cinayetlerinin sayısını her ülkenin nüfusuna oranlayarak hesaplıyor. Bu Endeks için CPJ 1 Eylül 2011 ve 31 Ağustos 2021 arasında gerçekleşen ve aydınlatılmamış gazeteci cinayetlerini inceledi. Endekse sadece beş veya daha çok aydınlatılmamış vakanın olduğu ülkeler alındı. CPJ burada cinayeti belirli bir gazetecinin mesleki faaliyetlerinden dolayı hedef seçilmesi olarak tanımlıyor. Bu endeks çatışmalar esnasında öldürülen gazetecileri veya sonradan şiddet eylemine dönüşen toplumsal olayları izlemek gibi tehlikeli görevler sırasında öldürülen gazetecileri kapsamıyor. Bir vakanın aydınlatılmamış kabul edilmesi için, şüpheliler tespit edilmiş ve tutuklu olsalar dahi, mahkeme tarafından hüküm verilmemiş olması gerekiyor. Hepsi değil de bazı şüphelilerin mahkumiyet aldıkları vakalar yarı cezasızlık olarak tanımlanıyor. Şüphelilerin yakalanma aşamasında öldürüldükleri vakalar da yarı cezasızlık olarak kategorize ediliyor. Bu endeks sadece tam cezasızlık kategorisindeki cinayetleri içeriyor. Adaletin kısmi olarak sağlandığı vakaları içermiyor. Ülkelerin endeksteki oranlarını hesaplamakta kullanılan nüfus verileri Eylül 2021’de Dünya Bankası’nın 2020 Dünya Kalkınma Göstergeleri’nden alınmıştır.