به دلیل برخورد دولت‌ها با پوشش اخبار مربوط به کووید-۱۹ و سرکوب گزارشگری دربارهی ناآرامی‌های سیاسی، تعداد روزنامه نگارانی که به دلیل فعالیت حرفه‌ای خود در سال ۲۰۲۰ زندانی شدند، افزایش بی سابقه‌ای داشت. اقتدارگرایان در سایه‌ی مواضع ضد مطبوعاتی ایالات متحده به اقدامات خود ادامه دادند. گزارش ویژه‌ی CPJ نوشته‌ی الانا بیزر
تاریخ انتشار۱۵ دسامبر ۲۰۲۰
نیویورک
در سال ۲۰۲۰ شمار بی‌سابقه‌ای از روزنامه نگاران به دلیل انجام فعالیت‌های حرفه‌ای خود در سراسر جهان زندانی شدند و در این میان کشورهای اقتدارگرا افراد بسیاری را به دلیل پوشش اخبار مربوط به کووید-۱۹ یا بی ثباتی سیاسی بازداشت کردند. دولت‌ها به بهانه‌ی دنیاگیری کرونا، دادرسی‌ها را به تعویق انداخته، برای ملاقات زندانیان اعمال محدودیت کرده، و خطر کرونا برای ایشان را نادیده انگاشتند و در این میان حداقل دو روزنامه نگار پس از ابتلا به این بیماری در بازداشت درگذشتند.
گزارش جهانی سالانه‌ی کمیته حمایت از روزنامه نگاران، حداقل ۲۷۴ روزنامه نگار را تا تاریخ اول دسامبر ۲۰۲۰ شناسایی کرد که در رابطه با فعالیت حرفه‌ای خود بازداشت شدهاند. این رقم رکورد پیشین ۲۷۲ نفر ثبت شده در سال ۲۰۱۶ را شکست. چین به خاطر بازداشت چندین روزنامه نگار که اخبار مربوط به دنیاگیری کرونا را پوشش می دادند برای بار دوم در صدر فهرست جهانی بزرگترین زندان روزنامه نگاران قرار گرفت. پس از چین کشورهای ترکیه که به محاکمه خبرنگارانی که به قید وثیقه آزاد شدهاند و بازداشت افراد جدید ادامه داده، مصر که به هر وسیله‌ای به تداوم بازداشت روزنامه نگاران فاقد محکومیت قضایی ادامه میدهد و عربستان سعودی بدترین زندان روزنامه نگاران هستند. کشورهایی که تعداد روزنامه نگاران زندانی در آنها افزایش قابل توجهی داشت عبارتند از: بلاروس و اتیوپی. بلاروس صحنه اعتراضات گسترده به انتخاب مجدد رئیس جمهور این کشور شد که تقریبا سه دهه زمام امور آن را در دست داشته است و در اتیوپی ناآرامی‌های سیاسی به درگیری‌های مسلحانه انجامید.
این پنجمین سال متوالی است که دولت‌های سرکوبگر دست کم ۲۵۰ روزنامه نگار را زندانی کردهاند. فقدان رهبری جهانی در زمینه‌ی ارزش‌های دموکراتیک – به ویژه از جانب ایالات متحده که رئیس جمهور آن دونالد ترامپ به طور خستگی ناپذیری به تحقیر مطبوعات پرداخته و خود را به دیکتاتورهایی مانند عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر، نزدیک کرده است- سبب تداوم این بحران شده است. با توجه به اینکه اقتدارگرایان برای توجیه اقدامات خود سخنان ترامپ درباره ی “اخبار جعلی” را دستاویز قرار داده‌اند – مخصوصا در مصر – شمار روزنامه نگارانی که به اتهام نشر “اخبار دروغ” زندانی شدهاند رشد فزاینده‌ای داشته است. امسال ۳۴ روزنامه‌نگار به جرم نشر “اخبار دروغ” زندانی شدند که سال گذشته این رقم ۳۱ نفر بود.
در زمان نشر سرشماری روزنامه نگاران زندانی CPJ، هیچ روزنامه نگاری در ایالات متحده زندانی نبود اما در سال ۲۰۲۰ تعداد ۱۱۰ نفر بازداشت و تحت پیگرد قضایی قرار گرفتند که رقمی بی سابقه است و تقریبا ۳۰۰ نفر هم مورد ضرب و شتم قرار گرفتند که به گزارش ردیاب آزادی مطبوعات آمریکا این تعرضات اکثرا از جانب پلیس بوده است. حداقل ۱۲ نفر هنوز با اتهامات کیفری مواجه هستند که در صورت محکومیت برخی از آنها مجازات زندان در بر دارد. ناظران به CPJ گفتند که جو سیاسی دو قطبی، نظامی کردن نیروهای انتظامی، و حملات تند علیه رسانه‌ها همه در زمان بالا گرفتن موج اعتراضات دست به دست هم دادند تا هنجارهایی که زمانی تضمین کننده‌ی حفاظت نیروهای پلیس از روزنامه نگاران بود را ریشه کن کنند.
CPJ جهت احیای جایگاه رهبری ایالات متحده در زمینه‌ی آزادی مطبوعات در سطح جهان، توصیه‌هایی را برای دولت آینده‌ی جو بایدن، رئیس جمهور منتخب، منتشر کرده است که شامل مواردی همچون تضمین پاسخگویی در برابر حملات داخلی به روزنامه نگاران، الزام دیپلمات‌ها به شرکت در جلسات دادرسی روزنامه نگاران در خارج از کشور و حمایت آشکار از رسانههای مستقل می‌شود. CPJ فقدان اعتماد به رسانه‌ها در ایالات متحده را به ویژه در بحبوحه‌ی دنیاگیری کرونا خطرناک می‌داند.
در چین، بسیاری از ۴۷ روزنامه نگار زندانی، محکومیت‌های طولانی مدت داشته یا بدون اتهامات روشن در استان سین کیانگ زندانی هستند. زمانی که در اوایل سال جاری آتش ویروس کرونا به جان شهر ووهان در استان هوبئی افتاد، مسئولان محلی چندین روزنامه نگار را به دلیل پوشش اخباری که روایت رسمی از نحوه‌ی پاسخگویی پکن را به زیر سوال می‌برد، دستگیر کردند. شهروند خبرنگار چینی ژانگ ژان یکی از سه نفری است که در تاریخ ۱ دسامبر ۲۰۲۰ در زندان بودند. ژان که در اوایل فوریه با انتشار فیلم در توییتر و یوتیوب شیوع ویروس کرونا در ووهان را گزارش می‌کرد در ۱۴ ماه مه بازداشت شد. برخی از فیلم‌های او شامل مصاحبه با کاسبان و کارگران محلی دربارهی تاثیر کرونا و نحوه پاسخگویی دولت چین به بحران کووید-۱۹ میشوند.
ژانگ ژان یکی از دهها نفر در سرشماری جهانی CPJ است که به شبکه‌های اجتماعی به شدت متکی بودند. شبکه‌های اجتماعی بستری است که روزنامه نگاران وقتی حکومت‌ها سایر رسانه‌ها را به شدت سانسور یا کنترل می‌کنند به آن روی می‌آورند. فیلم‌های وی احتمالاً هنوز در دسترس مخاطبان جهانی قرار دارند زیرا در شبکه‌هایی منتشر شدهاند که میزبانی آن توسط شرکت‌های خارج از چین انجام می‌شود. اما یافتههای CPJ نشان میدهد که محتوای افرادی که مطالب مشابه به ژانگ تولید میکردند و پس از او بازداشت شدهاند به دلایل نامعلوم به کلی از دسترس خارج شدهاند. این امر علاوه بر اینکه مانعی بر سر راه تحقیق است نگرانی‌‌های ریشه داری که دربارهی شفافیت عملکرد غول‌های فناوری جهانی مانند توییتر، گوگل و فیسبوک وجود دارد را تشدید میکند.
در چین همچنین تنش‌های دیپلماتیک مشکلاتی را برای خبرنگاران خارجی در این کشور پیش آورد. در سال جاری دهها تن از روزنامه نگارانی که برای رسانههای آمریکایی کار میکردند از این کشور اخراج شدند. در اوج تنش‌های سیاسی میان چین و استرالیا در ماه اوت، چنگ لی، مجری اخبار اقتصادی شبکه تلویزیونی بین المللی چین، که استرالیایی تبار است به بهانه‌ی به خطر انداختن امنیت ملی بازداشت شد. خانم چنگ لی دومین روزنامه نگار استرالیایی است که توسط پکن بازداشت شده است. یانگ هنگجون، وبلاگ نویس استرالیایی، از ژانویه ۲۰۱۹ به اتهام جاسوسی در بازداشت به سر می‌برد.
در همین حال، مقامهای مصری با افزایش بازداشت‌‌های دوره‌ای، صدور اتهام و تمدید نامحدود حکم بازداشت موقت، تعداد روزنامه نگاران زندانی در این کشور را به ۲۷ نفر رساندند که این رقم با رکورد سال ۲۰۱۶ این کشور برابری میکند. تنها در ماه نوامبر، دادستان‌های مصری برای دور زدن حکم دادگاه برای آزادی عکاس مصری سید عبد اله و وبلاگ نویس مصری محمد ابراهیم معروف به «اکسیژن» اتهام جدید تروریسم را به اتهامات ایشان افزودند. مستندات CPJ نشان میدهد که مقامهای مصری از آوریل ۲۰۱۹ تا کنون از روش‌های مشابهی برای تداوم بازداشت حداقل هشت روزنامه نگار دیگر استفاده کردهاند.
به نظر می رسد امسال سرکوب‌های مصر، گاه به دلیل دنیاگیری و گاه علی رغم دنیاگیری، ادامه داشته‌‌اند و در یک مورد هم عملکرد مسئولان منجر به از دست رفتن جان یک نفر شد. حداقل سه روزنامه نگار به دلیل تهیهی گزارش‌های مرتبط با ویروس کرونا و مثلا انتقاد از عدم پوشش اخبار مربوط به پزشکان و پرستاران مبتلا به این بیماری توسط رسانههای دولتی، دستگیر شدهاند. وزارت کشور مصر از اوایل ماه مارس تا اواسط ماه اوت به بهانه‌ی ویروس، مانع از ملاقات اعضا خانواده و وکلا با زندانیان شد.
البته ویروس کرونا مانع از بازداشت سید شهتا توسط نیروهای امنیتی مصر نشد. سید شهتا در تاریخ ۳۰ اوت در خانه‌اش در جیزه، جایی که پس از مثبت شدن تست کرونایش خود را قرنطینه کرده بود، بازداشت شد. پس از اینکه شهتا در پاسگاه از هوش رفت، او را به بیمارستان منتقل کردند و آنجا هم او را با دستبند به تخت بخش مراقبت‌های ویژه بستند. اما محمد منیر به سرنوشت بدتری دچار شد. این روزنامه نگار پرسابقه در تاریخ ۱۵ ژوئن به اتهام پیوستن به گروه تروریستی، نشر اخبار کذب و استفاده نادرست از شبکه‌های اجتماعی بازداشت شد. منیر از منتقدان نحوه‌ی مدیریت بحران کرونا در مصر بود و در این زمینه مطالبی را در مصاحبه‌ای در تاریخ ۲۶ مه و مقاله‌ای که در ۱۴ ژوئن در وبگاه الجزیره منتشر شد، مطرح کرده بود. منیر در زندان طره قاهره بیمار شد. او در تاریخ ۲ ژوئیه از زندان آزاد شد و ۱۱ روز بعد به علت عوارض ناشی از کرونا در بیمارستان جیزه جان باخت.
در جهان، حداقل یک روزنامه نگار دیگر پس از ابتلا به ویروس کرونا در بازداشت، درگذشت. روزنامه نگار اهل هندوراس ، دیوید رومرو که مدیر رادیو گلوبو و شبکه تلویزیونی گلوبو بود، به جرم افترا زدن به یک دادستان سابق مشغول سپری کردن دوران محکومیتی ده ساله بود. رومرو پس از ابتلا به کووید-۱۹ در بازداشتگاهی واقع در شهر تمارا در نزدیکی پایتخت این کشور، تگوسیگالپا، در تاریخ ۱۸ ژوئیه از دنیا رفت. خطر قرار گرفتن در معرض ویروس کرونا در زندان منجر شد تا CPJ با ۱۹۰ گروه دیگر همراه شود و در قالب کمپین #FreeThePress از رهبران جهانی بخواهند تا همه روزنامه نگارانی که به دلیل فعالیت حرفه‌ای خود زندانی شدهاند را آزاد کنند.
با وجود سال‌ها تلاش از جانب کمیته‌ی حقوق بشر سازمان ملل متحد، CPJ و سایر مجامع حقوق بشری برای قانع کردن مقامهای قرقیزستان که عظیم جان آسكاروف را آزاد کنند، این برنده‌ی جایزه‌ی بین‌المللی آزادی مطبوعات هم امسال در زندان درگذشت. آسكاروف به تلافی افشای سوء استفاده پلیس از قدرت با اتهامات ساختگی به حبس ابد محکوم شد. خدیجه آسكارووا، همسر این روزنامه نگار، به CPJ گفت كه آسکاروف از هفته‌ها قبل از مرگ قادر به راه رفتن نبود و تب داشت و به گمان او، همسرش کرونا داشت اما مسئولان زندان حاضر نبودند او را آزمایش کنند.
در اروپا و آسیای میانه، روزنامه نگاران گرفتار ناآرامی‌های بلاروس شدند. الكساندر لوكاشنكو، رئیس جمهور بلاروس، برای ششمین بار پیروز انتخاباتی شد که بسیاری معتقد به تقلب در آن بودند و به اعتراضات گسترده انجامید. دهها روزنامه نگار در این کشور دستگیر شدند و بسیاری از آنها به پرداخت جریمه‌ی نقدی، منع از فعالیت خبرنگاری و یک تا دو هفته حبس محکوم شدند. برخی هم با اتهامات بسیار جدی تری مواجه هستند. در تاریخ اول دسامبر، حداقل ۱۰روزنامه نگار در بلاروس زندانی بودند. این افراد اولین روزنامه نگاران اهل بلاروس هستند که از سال ۲۰۱۴ تاکنون در سرشماری سالانه‌ی CPJ آورده شدهاند.
ناآرامی‌های سیاسی‌ای که در یک مورد منجر به درگیری مسلحانه شد، به بازداشت روزنامه نگاران توسط مسئولان اتیوپی انجامید. حداقل هفت نفر در اتیوپی زندانی شدهاند. این در حالی است که سال گذشته اتیوپی تنها یک روزنامه نگار زندانی داشت. بیشتر این هفت روزنامه نگار به جرایم امنیتی متهم هستند. مسئولان اتیوپی به بهانه‌ی تکمیل تحقیقات، بازداشت این روزنامه نگاران را بارها تمدید کرده اما تاکنون مدرکی دال بر جرم این افراد ارایه نکرده‌اند.
در ترکیه ، جایی که هر روزنامه نگار زندانی با اتهامات ضد دولتی روبرو می‌شود، از زمان کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ که موجب افزایش شمار زندانیان شد، تعداد روزنامه نگاران زندانی رو به کاهش بوده است. از آنجا که با تعطیلی رسانه‌ها، واگذاری آنها به تجار طرفدار دولت و تشدید برخوردهای قضایی آنکارا موفق به ریشه کن کردن رسانههای جریان اصلی شده است، ترکیه به روزنامه نگاران بیشتری اجازه داده تا بیرون از زندان در انتظار محاکمه باشند. CPJ امسال در ترکیه ۳۷ روزنامه نگار زندانی شناسایی کرد که کمتر از نیمی از تعداد بازداشت شدگان سال ۲۰۱۶ است. با این حال مسئولان ترک همچنان به بازداشت روزنامه نگاران و وکلای آنها ادامه می‌دهند. به خاطر کووید-۱۹، دادرسی‌های قضایی سال ۲۰۲۰ به مدت سه ماه به حالت تعلیق درآمدند که این امر منجر به طولانی شدن مدت بازداشت افراد زندانی و افزایش اضطراب افراد در انتظار محاکمه شد.
در هفته‌های منتهی به انتشار سرشماری CPJ، مقامهای ترکیه دست کم سه روزنامه نگار خبرگزاری مزوپوتامیا را به دلیل پوشش خبری انتقادی شان بازداشت کردند. خبرگزاری مزوپوتامیا اخبار مربوط به کردها را پوشش میدهد. یکی از این سه روزنامه نگار بازداشتی جمیل اوغور بود که در خبری مدعی شده بود نیروهای نظامی ترک دو روستایی را بازداشت و شکنجه کرده و سپس از هلیکوپتر به بیرون پرتاب کردهاند که یکی از آنها فوت کرد. (مسئولان ترک مدعی شدند که این دو غیرنظامی به خاطر مقاومت در برابر بازداشت مجروح شدهاند.)
در تاریخ اول دسامبر، ۱۵ روزنامه نگار در ایران زندانی بودند. در تاریخ ۱۲ دسامبر، حکومت ایران یکی از این روزنامه نگاران یعنی روح الله زم را به جرم جاسوسی، مشارکت در نشر اکاذیب در خارج از کشور و توهین به مقدسات اسلام و توهین به علی خامنه‌ای اعدام کرد. زم موسس وبگاه و کانال تلگرامی آمدنیوز بود که علاوه بر افشاگری دربارهی مقامهای جمهوری اسلامی، در دی ماه ۱۳۹۶ دربارهی زمان و مکان اعتراض‌های مردمی اطلاع رسانی می‌کرد. زم در سال ۱۳۹۸ در بغداد دستگیر و به ایران بازگردانده شد و پس از مدتی به مرگ محکوم شد.
سایر یافتههای سرشماری سالانه‌ی CPJ عبارتند از:
- دو سوم روزنامه نگاران زندانی با اتهامات امنیتی مانند تروریسم یا عضویت در گروه‌های ممنوعه مواجه هستند.
- اتهامات ۱۹ درصد روزنامه نگاران زندانی مشخص نیست – بیش از نیمی از این ۵۳ روزنامه نگار در اریتره و عربستان سعودی هستند.
- تقریبا تمام روزنامه نگاران زندانی در سراسر جهان محلی بوده و اخبار کشور خود را پوشش می‌دادند. CPJ هفت نفر با تابعیت خارجی یا دوگانه یافت که در کشورهای چین، اریتره، اردن و عربستان سعودی زندانی هستند.
- ۳۶ تن ، یعنی سیزده درصد، از روزنامه نگاران زندانی زن هستند. برخی از این افراد در ایران و عربستان سعودی اخبار مربوط به حقوق زنان را پوشش می‌دادند و تعدادی دیگر هنگام تهیه گزارش از اعتراضات بلاروس بازداشت شدند.
به تناسب آگاهی یافتن CPJ از موارد دستگیری، آزادی و یا مرگ در زندان، ممکن است داده‌های سال‌های پیشین مشمول تغییرات جزیی شوند. در سال جاری، CPJ از مرگ ساموئل وازیزی در اوت ۲۰۱۹ در کامرون و جهاد جمال در سال ۲۰۱۶ در سوریه و همچنین از بازداشت سه تن در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ آگاهی یافت که پیش از این اطلاعی از آن نداشت. بنابراین تعداد روزنامه نگاران زندانی گزارش شده در سال ۲۰۱۹ به ۲۵۱ تن تغییر یافت که در زمان انتشار ۲۵۰ نفر اعلام شده بود و تغییرات جزیی در آمار سال‌های گذشته داده شد. مرگ جمال هم منجر به اصلاح آمار سال ۲۰۱۶ شد و رکورد پیشین ۲۷۳ تن را به ۲۷۲ تقلیل داد.
روش شناسی
سرشماری روزنامه نگاران زندانی فقط شامل افرادی است که توسط دولت بازداشت شدهاند و شامل کسانی که ناپدید شده یا توسط بازیگران غیر دولتی به اسارت گرفته شدهاند، نمی‌شود. این دسته از روزنامه نگاران تحت عنوان “مفقود شده” یا “ربوده شده” طبقه بندی میشوند.
تعریف روزنامه نگار از منظر CPJ فردی است که اخبار را پوشش داده و یا در مورد امور جاری در هر رسانه‌‌ای مانند رادیو، تلویزیون، مطبوعات، عکس و فضای مجازی اظهارنظر کند. CPJ فقط افرادی که تایید کرده به دلیل فعالیت روزنامه نگاری به زندان افتاده‌اند را در سرشماری سالانه‌ی خود از زندانیان فهرست میکند.
CPJ معتقد است که روزنامه نگاران نباید بخاطر انجام وظیفه‌ی خود زندانی شوند. در سال گذشته، حمایت‌های CPJ به آزادی زودهنگام حداقل ۷۵ روزنامه نگار زندانی در سراسر جهان منجر شد.
فهرست CPJ شامل افرادی است که در ساعت ۱۲:۰۱ بامداد ۱ دسامبر ۲۰۲۰ زندانی بوده‌اند . این فهرست شامل روزنامه نگاران بیشماری نیست که در طول سال زندانی و آزاد شدهاند. شرح این موارد را می‌توانید در آدرس https://cpj.org پیدا کنید. نام روزنامه نگاران تا زمانی در فهرست CPJ باقی می‌ماند که این سازمان بتواند به طور مستدل از آزادی این افراد یا جان سپاری آنها در زندان اطمینان حاصل کند.